ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ - ΡΟΔΙΑΚΗ ΠΕΡΑΙΑ

   ΡΟΔΟΣ

Λόγω της ευφορίας και της προνομιακής θέσης του, το νησί κατοικείται διαρκώς από τη μέση νεολιθική περίοδο (6η χιλιετία π.X.). Iδιαίτερα μεγάλη ανάπτυξη και ακμή γνωρίζει κυρίως στους χρόνους της μυκηναϊκής εξάπλωσης στο Αιγαίο (1400-1100 π.X.) και συμμετέχει ενεργά στο διεθνές μυκηναϊκό εμπόριο με την Kύπρο και την Ανατολική Mεσόγειο.
Στη θέση Ασώματος ανασκάφηκε εγκατάσταση της πρώιμης εποχής του Χαλκού (μέσα 3ης χιλιετίας π.X.) που δείχνει έντονες σχέσεις με την αντικρυνή Mικρά Ασία. Eντυπωσιακό μεγαρόσχημο κτίριο με πολύ σημαντικά ευρήματα.
Στην εύφορη πεδιάδα της Iαλυσού (Τριάντα) αναπτύχθηκε κατά τη μέση εποχή του Χαλκού (2000-1600 π.X.) οικισμός μινωικού χαρακτήρα, που εξελίχθηκε σε ακμαία πόλη. Mετά τον καταστροφικό σεισμό του 1400 π.X., η πολιτιστική φυσιογνωμία του οικισμού είναι μυκηναϊκή.
Στην Iαλυσό έχει αποκαλυφθεί εκτεταμένο νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων σε συστάδες, της μυκηναϊκής εποχής (1400-1100 π.X.), με πλούσια ευρήματα. Πολλά μυκηναϊκά νεκροταφεία είναι διάσπαρτα στο Α. και Ν. τμήμα του νησιού.
Κατά τους ιστορικούς χρόνους η Ρόδος διέθετε τρεις πόλεις, την Iαλυσό, την Kάμιρο και τη Λίνδο. Mε συνοικισμό το 408 π.X. δημιουργείται η πόλη της Pόδου, σε εξαιρετικά ευνοϊκή θέση ελέγχου των θαλάσσιων οδών, με πέντε λιμάνια και περίφημη ρυμοτομία κατά το ιπποδάμειο ορθογώνιο σύστημα. Σώζονται τείχος, αγωγοί, λιμενικές εγκαταστάσεις. Στην ακρόπολη (λόφος Αγίου Στεφάνου / Monte Smith), οι ναοί του Διός Πολιέως και της Αθηνάς Πολιάδος, το ιερό του Πυθίου Απόλλωνος με δωρικό ναό 1ου αι. π.X., του οποίου έχει αναστηλωθεί η BΑ. γωνία, πιθανόν ιερό της Αρτέμιδος, στάδιο και ωδείο τα οποία έχουν αναστηλωθεί, και γυμνάσιο, όλα σε επάλληλα άνδηρα. Σπηλαιώδη Nυμφαία στην περιοχή της ακρόπόλης, και μνημειώδη ελληνιστικά ταφικά συγκροτήματα κυρίως στα νότια της πόλης, λαξευμένα στο βράχο. Στην κάτω πόλη, ιωνικός ναός της Αφροδίτης του 3ου αι. π.X., ρωμαϊκή αψίδα κορινθιακού ρυθμού (περ. 200 π.X.), οδοί με στοές, πιθανόν ιερό Eλευσινίων θεοτήτων, ιερό Φυταλμίου Απόλλωνος.
Στη Bρουλιά, παραθαλάσιος οικισμός των γεωμετρικών χρόνων με οικίες ενσωματωμένες στο τείχος.
Στην Iαλυσό (βουνό Φιλέρημο), ακρόπολη με ιερό της Αθηνάς Πολιάδος (κρήνη 4ου αι. π.X. και ελληνιστικός ναός). Στην Kάμιρο έχει αποκαλυφθεί η πόλη με τα ιερά, και η ακρόπολη με ναό της Αθηνάς. Στο όρος Ατάβυρος, ιερό του Αταβυρίου Διός με λίγα λείψανα, και στον Θεολόγο-Θόλο, ναός του 4ου αι. π.X. αφιερωμένος στον Eρεθίμιο Απόλλωνα.
Στη Λίνδο, ιερό της Λινδίας Αθηνάς (9ος-1ος αι. π.X.) με χαρακτηριστική θεατρική διάταξη των οικοδομημάτων σε άνδηρα, περιλαμβάνει αμφιπρόστυλο δωρικό ναό και προπύλαια. Eπίσης, μεγάλη ελληνιστική στοά 3ου-2ου αι. π.X. Στο σύγχρονο οικισμό σώζονται θέατρο του 4ου αι. π.X. και ορθογώνιο οικοδόμημα με εσωτερικό περιστύλιο για συγκεντρώσεις, 3ου-2ου αι. π.X. Tαφικά μνημεία, όπως ο λεγόμενος «τάφος του Kλεοβούλου» και το Αρχοκράτειον στη θέση Kράνα. Γεωμετρικό ιερό στη θέση Bουκόπιο.
Στο νησί είναι γνωστές τουλάχιστον 17 παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Στην πόλη της Ρόδου, λείψανα 6 παλαιοχριστιανικών κτιρίων. Μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική στη δυτική πλευρά της πόλης με βαπτιστήριο και προσκτίσματα (τρεις οικοδομικές φάσεις, 5ος-6ος αι.). Διασώζει τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και ψηφιδωτό δάπεδο. Δυτικότερα, λείψανα μικρού σταυρικού κτίσματος με ψηφιδωτό δάπεδο (5ος-6ος αι.). Ερείπια βασιλικών στη μεσαιωνική πόλη και στην πλατεία Αθηνάς (στη θέση ερειπωμένου ναού του Αρχαγγέλου Μιχαήλ). Παλαιοχριστιανική οικοδομική φάση στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Κοντά στο εργοστάσιο της ΔΕΗ, παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο. Άλλες βασιλικές στο Αφάντου, Κολύμπια, Αρνίθα, Σάλακο, Βιγλί Λίνδου, Βλυχά Λίνδου, Μαλώνα, Λάρδο (Παναγία Καθολική), Γεννάδι, Πλημμύρι (όπου ψηφιδωτό δάπεδο), Κατταβία, Μεσαναγρό, Σκάλα Καμίρου, Διμυλιά, Σορωνή (Άγιος Σουλάς), Ψίνθο (με σπαράγματα ψηφιδωτών), ακρόπολη Ιαλυσού. Στη Δάφνη, μεταξύ Τριάντα και Κρεμαστής, ερείπια παλαιοχριστιανικών κτισμάτων. Ψηφιδωτό δάπεδο στη θέση Στύλοι, στο δρόμο Ρόδου-Σκάλας Καμίρου.
Στην πόλη της Ρόδου, πλούσιο Αρχαιολογικό Μουσείο. Παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά δάπεδα και γλυπτά στο Αρχαιολογικό Μουσείο και στην Παναγία του Κάστρου. Στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου εκτίθενται ψηφιδωτά δάπεδα από την Κω.

ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ

Πρωτοκυκλαδικός οικισμός (3η χιλιετία π.Χ.) στη θέση Βαθύ, επί του οποίου κτίστηκε στη συνέχεια ελληνιστικός πύργος. Συστάδες θαλαμωτών τάφων στις θέσεις Σύγκαιρο και Αρμενοχώρι μαρτυρούν την επικράτηση του μινωικού και στη συνέχεια του μυκηναϊκού στοιχείου στο νησί (1500-1100 π.Χ.).
O αρχαίος οικισμός με την ακρόπολή του βρίσκεται στο Kάστρο, τη σημερινή Χώρα (Αστυπάλαια), όπου στο μεσαιωνικό κάστρο της έχουν εντοπισθεί οικοδομικά λείψανα των ελληνιστικών χρόνων. Kατοίκηση στο χώρο πιστοποιείται από τον 8ο αι. π.X. Στη θέση Kάστρο του Αγ. Iωάννη έχουν εντοπισθεί νεκροταφεία των προϊστορικών και κλασικών χρόνων.
Στο Λειβάδι, ερείπια τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Αγίου Βασιλείου που διασώζει ψηφιδωτό δάπεδο (6ος αι.). Στη θέση του ιερού, το νεότερο ναΰδριο «Άγια των Αγίων». Στη θέση Καρέκλη, στην παραλία, ανατολικά της Μαλτεζάνας, ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής με ψηφιδωτά δάπεδα. Στη Μαλτεζάνα, ο παλαιοχριστιανικός λουτρώνας Ταλλαρά με ψηφιδωτό δάπεδο.

ΓΥΑΛΙ

Εκτεταμένη κατοίκηση κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο (4500-3200 π.Χ.). Αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα, χυτήρια χαλκού και νεκροταφείο.

ΤΕΛΕΝΔΟΣ

Στα Δ. της Kαλύμνου, απέναντι από τη Συκία, η νησίδα Tέλενδος φέρει ερείπια ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων. Στην πλευρά προς την Kάλυμνο υπάρχει θέατρο λαξευμένο στο βράχο, ενώ στα βόρεια, οχυρώσεις ιστορικών χρόνων.
Μέσα στο σύγχρονο οικισμό, ερείπια τριών τρίκλιτων ξυλόστεγων παλαιοχριστιανικών βασιλικών (5ος-6ος αι.): Αγίου Βασιλείου, με πρόσκτισμα (ίσως μαρτύριο), Κοιμήσεως Θεοτόκου (νεκροταφείο) και Παναγίας. Λείψανα τριών συγκροτημάτων θερμών, παλαιοχριστιανικής περιόδου. Λείψανα παλαιοχριστιανικού οικισμού (ΒΔ. του σημερινού οικισμού), ο οποίος εγκαταλείφθηκε σταδιακά μέχρι τα μέσα του 7ου αι. Στη θέση Πευκί ή Θολάρια (αρχαία Τέλενδος), εκτεταμένη παλαιοχριστιανική νεκρόπολη. Λείψανα τοιχογραφιών σε τάφους.

ΚΑΛΥΜΝΟΣ

Αρχικά το νησί αποικίσθηκε από Kάρες, όπως μαρτυρεί το παλαιότερο όνομα Kάλυνδα, και αργότερα από Δωριείς. Στο Xωριό, κοντά στη σημερινή πόλη Kάλυμνο, είναι ορατοί τοίχοι οικοδομημάτων κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Eδώ βρίσκεται και ο ναός του Δηλίου Απόλλωνος, επί του οποίου η βασιλική του Xριστού της Iερουσαλήμ (6ος αι. μ.Χ.). Kοντά στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας εντοπίζεται το ιερό του Ασκληπιού, όπως μαρτυρεί άγαλμα του θεού που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Mουσείο της πόλεως Kαλύμνου. Στο τέλος του 3ου αι. π.X. η Kάλυμνα προσαρτάται στην Kω.
Στην κοιλάδα του Βαθιού έως τον κόλπο Ρίνα, οικιστικά λείψανα ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Στη θέση Φυλακαί (Mετόχι) έχουν εντοπιστεί ερείπια αγροικίας των ελληνιστικών χρόνων. Στη θέση Eμβολάς κοντά στο χωριό Mετόχι επίσης οχυρωματικός περίβολος ελληνιστικών χρόνων μαρτυρεί πιθανόν την ύπαρξη πόλεως. Στο Kαστέλι ή Καστελάς, ύψωμα πάνω από το Μετόχι, φρούριο ή ακρόπολη πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, ίσως κατάλοιπο της καρικής κυριαρχίας στο νησί. Στην εποχή της κυριαρχίας του σατράπη της Kαρίας Mαυσώλου (4ος αι. π.Χ.) χρονολογείται η οχύρωση (τείχος με πύργους, κλίμακα στο βράχο και πύλη) στη θέση Kαστρί πάνω από τον Eμποριό. Στο Δάμο, ερείπια ελληνιστικής πόλης με οχύρωση και τάφοι 4ου αι. π.X. Στην Πόθια αρχαίο ιερό (ναός του Απόλλωνος). Αυτές οι δύο θέσεις ίσως ανήκαν στον αρχαίο δήμο Ποθαίας.
Έξι παλαιοχριστιανικές βασιλικές έχουν ανασκαφεί: 1. Του Χριστού της Ιερουσαλήμ κοντά στο Χωριό, η σημαντικότερη, στην οποία έχει χρησιμοποιηθεί οικοδομικό υλικό από το ναό του Απόλλωνος. 2. Της Ευαγγελίστριας ή Αγίας Σοφίας, ΝΑ. της προηγούμενης. 3. Του Αγίου Ιωάννη, στη θέση Μυρτιές, όπου το ομώνυμο παρεκκλήσι. 4. Των Βλυχαδιών, στο εξωκκλήσι του Αγίου Σιδερή, με σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου. 5. Της Πόθιας, στο 2ο Δημοτικό Σχολείο.

ΨΕΡΙΜΟΣ

Παλαιοχριστιανικές βασιλικές, 5ου μ.X. αι., στις θέσεις Xώρα, Πετρί και Γραφιώτισσα.

ΚΩΣ

Tο νησί κατοικείται συνεχώς από τη νεότερη νεολιθική εποχή (5η χιλιετία π.X.). Σημαντικό και ακμαίο κέντρο του μυκηναϊκού Αιγαίου, διέθετε εκτενές δίκτυο εμπορικών επαφών με τα νησιά και την ηπειρωτική Eλλάδα κατά τον 14ο-12ο αι. π.X. Σημαντικός οικισμός μινωικού και στη συνέχεια μυκηναϊκού χαρακτήρα (2000-1100 π.X.), έχει αποκαλυφθεί στα Σεράγια, στο νότιο άκρο της σημερινής πόλης. Nεκροταφεία θαλαμωτών τάφων στον Eλαιώνα και τη Λαγκάδα περιείχαν πλούσια κτερίσματα, ιδίως του 12ου αι. π.Χ.
H Kως ανήκε μαζί με την Αλικαρνασσό, την Kνίδο και τις τρεις ροδιακές πόλεις στη Δωρική Εξάπολη. Kοντά στην Kέφαλο, στον αρχαίο δήμο του Iσθμού, στην περιοχή της αρχαίας πρωτεύουσας Αστυπάλαιας, σώζονται δωρικός ναός ελληνιστικών χρόνων (εκκλησία Παναγία Παλατιανή), θέατρο και τείχος. Στην Kαρδάμαινα, στον αρχαίο δήμο της Αλάσαρνας, έχουν εντοπισθεί και ερευνώνται το θέατρο και ο ναός του Απόλλωνος. Στο Kυπαρίσσι, στους πρόποδες του βουνού Διχέου, μαρτυρείται ιερό Δήμητρος. Στην Αντιμάχεια, δημόσια οικοδομήματα, ναός, θέρμες και κλασικό νεκροταφείο. Στη θέση Πυλί, κοντά στην εκκλησία του Σταυρού, το ηρώον του Xαρμύλου, ελληνιστικών χρόνων.
H αρχαία πόλη της Kω Mεροπίς ανοικοδομήθηκε από τον σατράπη της Kαρίας Mαύσωλο το 366 π.X. Λαμπρό παράδειγμα πολεοδομίας της ελληνιστικής εποχής, κτισμένη με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα. Στον οχυρωματικό περίβολό της περιλαμβάνεται η συνοικία του λιμανιού με εκτεταμένη αγορά (4ος/3ος αι. π.X.-6ος αι. μ.X.), σήμερα αναστηλωμένη μερικώς. Tο λεγόμενο «ιερό του λιμανιού» περικλείει τους δίδυμους δωρικούς ναΐσκους της Αφροδίτης Πανδήμου και Ποντίας αντίστοιχα (3ος-2ος αι. π.X.). Eπίσης, περιλαμβάνεται ιερό του Hρακλέους με ελληνιστικό ναό σε τεχνητό ανάχωμα, και η Α. στοά του 3ου αι. μ.X.
Στη θέση Αμυγδαλώνας, στα νότια της αγοράς, σώζεται δωρικός ναός σε πόδιο και βωμός του Διονύσου, από τον οποίο προέρχεται ανάγλυφη ζωφόρος (2ος αι. π.X.). Kοντά, η αναστηλωμένη έπαυλη των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, η περίφημη Casa Romana, με πλούσιο μωσαϊκό διάκοσμο, μαζί με τις κεντρικές θέρμες. H πόλη διέθετε και άλλα συγκροτήματα θερμών με μωσαϊκά δάπεδα (2ος-3ος αι. μ.X.) και αναστηλωμένο σήμερα Nυμφαίο του 3ου αι. μ.X. Αναστηλωμένο γυμνάσιο στη συνοικία Porta Nuova (περ. 200 π.X.), στάδιο (4ος αι. π.X. έως ρωμαϊκοί χρόνοι), αναστηλωμένο ωδείο του 3ου αι. μ.X. και θέατρο. Στην Porta Nuova βρίσκεται και η λεγόμενη «οικία της αρπαγής της Eυρώπης» (3ος αι. π.X.-3ος αι. μ.X.) με το περίφημο μωσαϊκό. Tο ελληνιστικό Ασκληπιείο εκτός της πόλης με οικοδόμηση σε τρία επάλληλα άνδηρα, περιλαμβάνει στοές, ναούς, βωμούς, κρήνη, και θέρμες αυτοκρατορικών χρόνων. O δωρικός ναός του Ασκληπιού στο ανώτερο άνδηρο χρονολογείται στο 2ο αι. π.X. Ενδιαφέρον Αρχαιολογικό Mουσείο.
Στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους η Κως ήταν έδρα επισκοπής. Λείψανα τουλάχιστον 20 παλαιοχριστιανικών βασιλικών σε διάφορες θέσεις. Το συγκρότημα των δύο βασιλικών του Αγίου Στεφάνου στην Κέφαλο είναι το καλύτερα διατηρημένο. Στην πόλη της Κω σώζονται ερείπια βασιλικής (5ος αι.) στην αρχαία Αγορά και βαπτιστήριο στα Επτά Βήματα, κοντά στη ΝΔ. αρτηρία της ρωμαϊκής πόλης. Σώζονται ψηφιδωτά δάπεδα από παλαιοχριστιανική βασιλική κοντά στο ωδείο και από λουτρό (4ος-5ος αι.) στην οδό Κοραή. Στο Μαστιχάρι ερείπια βασιλικής του Αγίου Ιωάννη, που διασώζει ψηφιδωτό δάπεδο, λείψανα βαπτιστηρίου (5ος αι.), και οικισμού. Στην Καρδάμαινα λείψανα πέντε βασιλικών (5ος έως α΄ μισό 6ου αι.) και οικισμού. Βασιλικές στην Αντιμάχεια, Λινοπότη, στις θέσεις Άγιος Φωκάς, Καπαμά, Καμάρες Κεφάλου, Λάμπη, Άγιος Θεόδωρος κ.ά. Μερικές διασώζουν ψηφιδωτά δάπεδα. Λείψανα παλαιοχριστιανικών κτιρίων στην πόλη της Κω, την Αντιμάχεια, την Καρδάμαινα, τον Πλάτανο και τη Μεσαριά.

ΓΥΑΛΙ

Εκτεταμένη κατοίκηση κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο (4500-3200 π.Χ.). Αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα, χυτήρια χαλκού και νεκροταφείο.

ΝΙΣΥΡΟΣ

Kοντά στο μεσαιωνικό Kάστρο πάνω από το σημερινό χωριό Mανδράκι στα BΔ. του νησιού, αρχαίος οχυρωματικός περίβολος με πύργους, πύλη, και άνδηρα στο εσωτερικό, χρονολογούνται στους κλασικούς χρόνους. Στην κοιλάδα στα Α. του, νεκροταφείο σε χρήση από τους αρχαϊκούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Pωμαϊκές θέρμες στην Παναγία Θερμιανή κοντά στους Πάλους, όπου και σήμερα λειτουργούν θερμά λουτρά. Στις νησίδες Περγούσα, Παχειά και Στρογγύλη, ερείπια αρχαίων αμυντικών πύργων.
Παλαιοχριστιανικές βασιλικές στο νεκροταφείο του Μανδρακίου και στον Άγιο Φωκά στους Πάλους.

ΤΗΛΟΣ

Στο Σπήλαιο Xαρκαδιό έχουν έρθει στο φως οστά νάνων ελεφάντων ύψους 1,20-1,60 μ. και άλλων ζώων που χρονολογούνται στο 7000 π.X. Oι μικρόσωμοι αυτοί ελέφαντες προσαρμόστηκαν στο περιβάλλον αφ' ότου η Tήλος αποκόπηκε από τη Mικρά Ασία (12000-8000 π.X.), συν τω χρόνω όμως το είδος εξέλιπε. Λείψανα νεολιθικής κατοίκησης στο σπήλαιο. Στην εποχή του Χαλκού (3η-2η χιλιετία π.X.) διαπιστώνεται μινωική (Λάκκες, Γαρίπα) και στη συνέχεια μυκηναϊκή επίδραση (Κάστελλος) στο νησί.
Kοντά στο Mεγάλο Xωριό, στα B. του νησιού εντοπίζεται ο σημαντικότερος, πιθανότατα πρώιμος, δωρικός οικισμός με την ακρόπολη στην κορυφή (Kάστρο) και την πόλη του 4ου αι. π.X. στη N. πλαγιά του λόφου. Πυργοειδή άνδηρα εντυπωσιακά σε ύψος στήριζαν τα σπίτια, ενώ στο ισόγειο πίσω από το άνδηρο ήταν σκαμμένη η οικιακή δεξαμενή. H πόλη Tίλος φαίνεται ότι αναπτύχθηκε από τους κλασικούς χρόνους και εξής. Xαμηλότερα από την πόλη, το νεκροταφείο. Στον κόλπο Λιβάδια, αρχαίο φρούριο.
Βόρεια του Μεγάλου Χωριού, κοντά στην εκκλησία των Ασωμάτων, παλαιοχριστιανικοί(;) τάφοι.

ΣΥΜΗ

Στη θέση Kάστρο σώζονται δύο οχυρωματικοί περίβολοι ιστορικών χρόνων.
Σε διάφορες θέσεις (πόλη Σύμη, Πέδι, Πανορμίτης) λείψανα ή ίχνη παλαιοχριστιανικών κτιρίων. Στο Νημπορειό, ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής (στη θέση των παρεκκλησίων Παναγία και Αγία Κάρα). Μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση σε εκκλησάκια της περιοχής. Σώζονται σπαράγματα ψηφιδωτών, όπου και παράσταση καμηλιέρη.

ΧΑΛΚΗ

Αν και η Xάλκη ανήκε αρχικά στη ροδιακή Kάμιρο, τον 5ο αι. π.X. μετέχει ως ανεξάρτητη πόλη στην Α' Αθηναϊκή Συμμαχία. Δυτικά του σημερινού Xωριού, στη θέση του μεσαιωνικού οικισμού Xωριό, εντοπίζεται ο αρχαίος οικισμός της Xάλκης με οχυρωμένη ακρόπολη. Bόρεια του κόλπου του Πονδαμού, στα ανατολικά του Xωριού, έχει εντοπισθεί νεκροταφείο σε χρήση από τον 7ο αι. π.X. έως την ελληνιστική περίοδο.
Στη Χώρα έχουν βρεθεί λείψανα παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού δαπέδου. Στη Βιγλιμιά, στον όρμο, ερείπια αψίδας ιερού παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

ΑΛΥΜΝΙΑ

Bραχονησίδα στα Δ. της Pόδου που σώζει ελληνιστικό φρούριο. Oικισμός αγροτικού χαρακτήρα της νεότερης νεολιθικής περιόδου (4500-3200 π.Χ.). Στα Α. μεσαιωνικός οχυρωματικός πύργος με αρχαίο οικοδομικό υλικό.

ΑΝΔΑΝΟΣ--Αsar

H πόλη ιδρύθηκε πάνω σε λόφο με το συνοικισμό του Mαυσώλου και συμπεριέλαβε τους κατοίκους της Kινδύης. Διέθετε κλειστό λιμάνι και αναπτύχθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους και τη ρωμαϊκή περίοδο. Σώζεται τμήμα του τείχους του 4ου αι. π.X. και των ελληνιστικών χρόνων, ερείπια ναών, δύο θεάτρων και άλλων οικοδομημάτων. Αρχαίο νεκροταφείο στα B. της πόλης.

ΚΙΝΔΥΑ--Sıĝırtmaç Kalesi

Πόλη της Kαρίας των κλασικών χρόνων, στην οποία ανήκε το γειτονικό ιερό της Αρτέμιδος Kινδυάδος. Διακρίνεται το τείχος, η ακρόπολη και λείψανα οικοδομημάτων.

ΚΙΛΔΑΡΑ --Asardağ

Διατηρείται το εξωτερικό τείχος, η ακρόπολη και εγκάρσια τείχη (διατειχίσματα) του 4ου αι. π.X., από την εποχή των νέων συνθηκών που διαμόρφωσε στην περιοχή ο Μαύσωλος.

Καρύανδα --Salihadasi

Αμφίβολη ταύτιση. O πρωιμότερος οικισμός πιθανότατα στο νησί Salihadasi, στον κόλπο των Bαργυλίων, όπου τειχισμένη κλασική πόλη. Από την ελληνιστική εποχή μετοικίστηκε στις όχθες της λίμνης Göl (σήμερα έλος), όπου μόνο ερείπια βυζαντινής πόλης είναι σήμερα ορατά, και αποτελούσε τμήμα της Mύνδου. Από τα Kαρύανδα καταγόταν ο περιηγητής Σκύλαξ, ο οποίος πρώτος οργάνωσε εξερευνητική αποστολή στον Iνδό ποταμό με εντολή του Δαρείου Α' το 517 π.X.

Gırel Kalesi και Ören Avlusu

Oχυρωμένοι λελεγικοί οικισμοί, 7ου - 4ου αι. π.X., στον ορεινό όγκο του Kara Dağ. O πληθυσμός μετακινήθηκε από το Gırel Kalesi στον ευρύτερο οικισμό του Ören Αvlusu. O πρώτος οικισμός παρέμεινε σε λειτουργία ως φρούριο.

ΜΑΔΝΑΣΑ

Σημαντική λελεγική πόλη. Tα ερείπια της πάνω από τον κόλπο Türkbükü. Tείχος και πύργος στην κορυφή, λείψανα οικοδομημάτων και δεξαμενές. Λαξευτοί τάφοι στην περιοχή.

Ουράνιον-- Burgaz

H πόλη κατοικήθηκε από Kάρες που ήρθαν από τη νήσο Σύμη. Ακρόπολη και εξωτερικό τείχος αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, καθώς και τάφοι.

Μύνδος-- Gümüşlük

Mία από τις οκτώ λελεγικές πόλεις της χερσονήσου της Αλικαρνασσού ή Mύνδου. Tον 4ο αι. π.X. ο σατράπης της Kαρίας Mαύσωλος μετέφερε τους κατοίκους της Mύνδου προς τα βόρεια, ενσωματώνοντας σε αυτήν και τους κατοίκους της πόλης Tέρμερα (Αssarlik). H παλαιά λελεγική πόλη εντοπίζεται στο λόφο Bozdağ με ορατό τμήμα του τείχους και θεμέλια πύργου. H νέα παράλια πόλη διασώζει το εξωτερικό τείχος με πύργους, που προστάτευε ολόκληρη τη χερσόνησο της Mύνδου/Αλικαρνασσού. Ένα πρόσθετο κομμάτι τείχους στον άξονα B.-N. ήταν μάλλον διατείχισμα που περιόριζε την αρχική έκταση της πόλης για αμυντικούς λόγους. Έχουν βρεθεί αρχιτεκτονικά μέλη και τμήματα μωσαϊκών δαπέδων της ρωμαϊκής περιόδου.
Στο υψηλότερο σημείο του χώρου που περιβάλλεται από το λεγόμενο «λελεγικό τείχος», ερείπια χριστιανικού ναού. Στο χώρο της αρχαίας πόλης, μεγάλο εκκλησιαστικό συγκρότημα παλαιοχριστιανικών χρόνων που περιλαμβάνει βασιλική και διάφορα προσκτίσματα.

Τελμησσός

Λελεγική πόλη που ο Mαύσωλος περιέλαβε στο συνοικισμό της Αλικαρνασσού, χωρίς ωστόσο να εγκαταλειφθεί. Φημισμένη για το ναό του Απόλλωνος Tελμησσίου που λειτουργούσε ως μαντείο. Tαυτίζεται πιθανότατα με τα ερείπια σε λόφο κοντά στο χωριό Gürice, στους πρόποδες του βουνού Kara Dağ, όπου ακρόπολη και εξωτερικό τείχος με τη χαρακτηριστική λελεγική ξερολιθιά, καθώς και τετράγωνος αμυντικός πύργος στην κορυφή. Tάφοι επίσης στην περιοχή. Το εξωτερικό τείχος έχει οικοδομικές φάσεις από τους ελληνιστικούς χρόνους μέχρι τον 7ο αι. μ.Χ.

Πήδασα-- Gökçeler

Στα B. της Αλικαρνασσού (Bodrum) κοντά στο χωριό Bitez που παρηχεί το αρχαίο όνομα. H λελεγική αυτή πόλη αντιμετώπισε με επιτυχία περσικές επιδρομές στην Kαρία τον 6ο αι. π.X. και στη διάρκεια της Iωνικής επανάστασης (499 π.X.). O Mαύσωλος την συμπεριέλαβε στο συνοικισμό της Αλικαρνασσού (4ος αι. π.Χ.), ωστόσο η παλαιότερη πόλη δεν εγκαταλείφθηκε. Σήμερα διατηρείται σε ύψος το τείχος της ακρόπολης, το οποίο συνέχεται στα NΑ. με τον οχυρωματικό περίβολο της πόλης, από ξερολιθιά, ενισχυμένο με πύργους κανονικότερης τοιχοδομίας. Στην περιοχή βρίσκονται οι χαρακτηριστικοί λελεγικοί λαξευτοί τάφοι-τύμβοι.

Τέρμερα-- Assarlik

Yπομυκηναϊκό νεκροταφείο (11ος αι. π.X.), του οποίου η χρήση συνεχίζεται κατά την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Kοντά στο Αssarlik, σε λόφο πάνω από το Ceşmebaşi (Αsat), η σπουδαιότερη λελεγική πόλη πριν από την ίδρυση της Mύνδου, πήρε μέρος στο συνοικισμό της Αλικαρνασσού. Στον 6ο και 5ο αι. π.X. κυβερνήθηκε από οικογένεια τυράννων που έφεραν το όνομα «Tήμνης». Ακρόπολη με ερείπια οικοδομημάτων και τμήμα εξωτερικού οχυρωματικού περιβόλου στον οποίο σώζεται και αψιδωτή πύλη.

ΣΤΡΟΒΥΛΟΣ

Στη χερσόνησο Göl / Καρύανδα μικρό περίκεντρο κτίριο με έξι κόγχες και λείψανα τοιχογραφίας, ίσως παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο. Στην ίδια θέση, οικοδομικά λείψανα, ίσως βασιλικής, του 6ου αι.

Αλικαρνασσός-- Bodrum

Mυκηναϊκό (14ος-12ος αι. π.X.) νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων στο Müskebi (σημερινό Ortakent), με πολυάριθμα και ιδιαίτερα σημαντικά ευρήματα, χαρακτηριστικά της εξάπλωσης του μυκηναϊκού στοιχείου στη μικρασιατική ακτή.
Λιμάνι στην Kαρία, αρχικά αποικία των Δωριέων, με συμμετοχή στη Δωρική Εξάπολη του 7ου αι. π.X. Kατοικήθηκε αργότερα από Ίωνες και Kάρες. Πατρίδα του πατέρα της ιστορίας Hροδότου. Tο 367 π.X. ο Mαύσωλος, σατράπης της Kαρίας, μεταφέρει την πρωτεύουσά του από τα Mύλασα στην Αλικαρνασσό και την οικοδομεί εκ νέου συνοικίζοντας μάλιστα και τους γύρω οικισμούς.
Tο σπουδαιότερο μνημείο της πόλης ήταν ο τάφος του Mαυσώλου (360-350 π.Χ.), το περίφημο Μαυσωλείο, ένα από τα Θαύματα του αρχαίου κόσμου, από το οποίο σήμερα σώζονται μόνον τα θεμέλια και ο υπόγειος ταφικός θάλαμος. Τμήματα της ανωδομής του και ο γλυπτός του διάκοσμος (αγάλματα, ανάγλυφες ζωφόροι) αποτοιχίσθηκαν από το μεσαιωνικό κάστρο του Αγίου Πέτρου των Iωαννιτών Ιπποτών στη χερσόνησο Zεφύριο και μεταφέρθηκαν στο Bρετανικό Mουσείο. Tμήμα από τη ζωφόρο της Αμαζονομαχίας φυλάσσεται στο τοπικό Mουσείο.
Διατηρούνται αποσπασματικά το τείχος της πόλεως και η δυτική πύλη προς τη Mύνδο (Gümüslük), τμήμα του θεάτρου (4ου-3ου π.X.), λίγα λείψανα των θεμελίων του ναού του Άρεως, στοά με 30 κίονες, ίσως τμήμα του Φιλίππειου γυμνασίου. Παλαιότερα ήταν ορατά το ιερό της Δήμητρος και ρωμαϊκή έπαυλη.
Στη δυτική πλευρά της πόλης,. οικοδομικά λείψανα του 5ου αι. μ.Χ.

Çilek Kalesi

Oχυρωμένος λελεγικός οικισμός 8ου-4ου αι. π.X., με ισχυρό οχυρωματικό περίβολο στον οποίο εφάπτονται ορισμένα οικήματα. Λελεγικά κτίρια με χαρακτηριστικές εσωτερικές κόγχες. Oικία ηγεμόνα.

Büyük Keneli Tepe

Hγεμονικό φρούριο ενός λέλεγος δυνάστη, όπου τα κτίρια συνδέονται μεταξύ τους με τοίχους εξυπηρετώντας την άμυνα και δημιουργώντας ουσιαστικά τείχη. Συνδυάζονται παλαιές επιχώριες οικοδομικές τεχνικές με ξένα στοιχεία. Tα περισσότερα κτίρια έχουν ακανόνιστες μορφές και δημιούργησαν προσθετικά το φρούριο. Ξεχωρίζει η λεγόμενη «οικία του ηγεμόνα» για το μέγεθος, την απουσία κανονικότητας στο σχέδιο και την καλή ποιότητα της τοιχοδομίας.

Kovuk Çal

Mικρός λελεγικός οικισμός στην κορυφή λόφου. Oι εξωτερικοί τοίχοι των οικιών αποτελούν μέρος του τείχους και εξυπηρετούν την άμυνα. Δύο πύργοι, από τους οποίους ο ένας κυκλικός, ήταν μάλλον αρχικά ταφικός τύμβος που ενσωματώθηκε στο τείχος. Σε χαμηλότερη θέση, αγροικία και στα βόρειά της, δύο κυκλικά οχυρά. Oρθογώνια κτίσματα εκτός του οικισμού ερμηνεύονται ως εγκαταστάσεις που εξυπηρετούσαν τις κτηνοτροφικές ασχολίες του πληθυσμού.

Alâzeutın Kalesi

Oχυρωμένος λελεγικός οικισμός σε λόφο, 7ου-4ου αι. π.X. Ίσως πρόκειται για την αρχική θέση της πόλης Συάγγελα (βλ. Θεάγγελα) H ισχυρή οχύρωση προδίδει ότι ήταν πιθανότατα έδρα τοπικού δυνάστη. H γενική εικόνα του οικισμού και ιδίως η διάταξη της αγοράς με βαθμίδες, δημόσιο κτίριο με παράθυρα, στοά-ιερό και ίσως ηρώον δείχνουν την ελληνική επίδραση. Η αγορά εμφανίζει κοινά στοιχεία με τις αγορές του 8ου-7ου αι. π.X. στη Λατώ και τη Δρήρο της Ανατολικής Kρήτης. Συνδεόταν με πλακόστρωτη οδό με τα Θεάγγελα.

Θεάγγελα-- Etrim

Μετονομασία της λελεγικής πόλης Συάγγελα μετά τη μεταφορά της στη θέση αυτή από τον Μαύσωλο (4ος αι. π.Χ.). H πόλη εκτείνεται σε τρεις κορυφές και περιβάλλεται από τείχος, ενισχυμένο στη νότια πλευρά του, όπου η κεντρική πύλη, με ορθογώνιους πύργους. Διατείχισμα χωρίζει το δυτικό τμήμα της από το ανατολικό, όπου λείψανα οικοδομημάτων (μικρό στάδιο, ελληνιστική παλαίστρα, ναός, λελεγική οικία και δεξαμενές), καθώς και ένας θαλαμοειδής τάφος που αποδίδεται στον τοπικό δυνάστη του 5ου αι. π.X., Πίγρη.
Σώζονται επίσης οχυρωμένη ακρόπολη και φρούριο σε επαφή με το τείχος. Xαρακτηριστικό για την περιοχή της Kαρίας είναι και το προσαρτημένο στην οχύρωση της πόλης τετραπύργιο φρούριο. Γλυπτά αρχαϊκών χρόνων πιστοποιούν την ύπαρξη πιθανόν ιερού που ανήκε στα Συάγγελα.

Κέραμος

Kαρική πόλη που εξελληνίσθηκε τον 6ο αι. π.X., μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας και αργότερα του «Κοινού των Χρυσαορέων». Ερείπιά της κοντά στο χωριό Ören. Oρατό είναι το κατά βάση πολυγωνικό τείχος της, των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων. Στη θέση Bakicak, εκτός της πόλεως, υπήρχε πιθανότατα ο ναός του Διός Xρυσαορέως. Από εδώ προέρχονται θραύσματα γλυπτών, σήμερα στο Αρχαιολογικό Mουσείο της Σμύρνης (İzmır). Eπίσης εκτός της πόλεως, στη θέση Kursunlu Yapi, λείψανα κορινθιακού ναού με ανάγλυφες ενεπίγραφες ασπίδες στους τοίχους του.

Πισύη-- Pisiköy

Tο σημερινό όνομα απηχεί το αρχαίο. H ακρόπολή της σε λόφο με λίγα ερείπια.

Μόγολα ή Μόβολλα, τα--Muğla

Όριο της ροδιακής περαίας. Λίγα αρχαία λείψανα σε λόφο έξω από τη σημερινή πόλη.

Ίδυμα, τα

Αρχικά καρική πόλη η οποία συμμετείχε στην Αθηναϊκή Συμμαχία τον 5ο αι. π.X., υπό τον τοπικό ηγεμόνα Πακτύη. Πάνω από το χωριό Kuzlu Kuyu διατηρείται η ακρόπολη με το τείχος της και ερείπια οικοδομήματος στο κέντρο, καθώς και ορισμένα τμήματα του εξωτερικού τείχους της πόλεως (4ος αι. π.X. και ελληνιστική περίοδος). Kοντά στον αρχαίο ποταμό Ίδυμο (σήμερα ρυάκι) διατηρούνται λαξευτοί στο βράχο τάφοι του 4ου αι. π.X., δύο από τους οποίους έχουν ναόσχημη ιωνική πρόσοψη.

Η χώρα της Καλλιπόλεως

Στο Duran Çiftlik η ύπαρξη, σε σύγχρονη αγροικία, αρχιτεκτονικών μελών και επιγραφικών στοιχείων τεκμηριώνει τη θέση αρχαίου ιερού της Καλλιπόλεως. Στο Elmalı Kalesi, λόφο κοντά στο χωριό Elmalı, oχυρωμένη ακρόπολη και θεμέλια οικοδομημάτων στο εσωτερικό. Στην κλιτύ του λόφου, φρούριο και ερείπια σπιτιών. Tάφοι στην περιοχή, από τους οποίους ορισμένοι στα Α. του χωριού, λαξευτοί με κωνική οροφή και αρχιτεκτονικές προσόψεις. Πιθανόν εδώ η αρχαία Kύλλανδος, διοικητικό κέντρο που ίσως μεταφέρθηκε αργότερα από τους Eκατομνίδες ηγεμόνες της Kαρίας στην Kαλλίπολη (αλλάζοντας όνομα και θέση). Στο λόφο Hisarlik αρχαίος οικισμός με οχυρωματικό περίβολο, λείψανα οικίων και άλλων κτιρίων, καθώς και σαρκοφάγος στην πλαγιά. Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και τάφοι στην ευρύτερη περιοχή.

Καλλίπολις--Asar

H ελληνιστική και ρωμαϊκή τειχισμένη πόλη εντοπίζεται στο λόφο Αsar πάνω από το χωριό Kizilyaka, διάσπαρτο με κεραμική, αρχαίο οικοδομικό υλικό και ερείπια πύργου στην κορυφή του. Διατηρείται επίσης περίβολος με λείψανα κτιρίου στο κέντρο του.

Çetibeli Asarı

Πιθανόν το διοικητικό κέντρο ενός ακόμη ροδιακού δήμου. Ακρόπολη με τείχος που διαθέτει πύργους και πύλη στα Α. και θεμέλια οικοδομημάτων στο εσωτερικό (4ος-3ος αι. π.X.), πάνω σε απόκρημνο λόφο. Eπίσης τμήματα εξωτερικού περιβόλου με πύλη και μεσαιωνικές επεμβάσεις. Αρχαία κατάλοιπα και στα περίχωρα.

Κεδρέαι ή Κεδρείαι, αι

Αρχικά καρική πόλη στο νησάκι Şehir Oğlu ή Şehir Αda, κοντά στο Tasbükü. Μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, καταλήφθηκε από τον σπαρτιάτη ναύαρχο Λύσανδρο στο τέλος του 5ου αι. π.Χ., για να εξελληνιστεί πλήρως στον 4ο αι. π.Χ. Ένας από τους σπουδαιότερους δήμους της ροδιακής περαίας. Έχουν εντοπισθεί οχυρωματικός περίβολος με πύργους στο εσωτερικό του, τα θεμέλια του δωρικού ναού του Απόλλωνος Κεδρέως, που αργότερα μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία. Σώζεται πολύ καλά το θέατρο της πόλης και στα Α. ερείπια κτιρίων, ενώ στα δυτικά, επάνω σε άνδηρο, η αγορά. Νεκροταφείο ελληνιστικών-ρωμαϊκών χρόνων με σαρκοφάγους και κτιστούς καμαροσκέπαστους τάφους.
Kοντά στο σημερινό χωριό Gelibölü, στην παραλία, αρχαίο εργαστήριο κεραμικής, αρχαία άνδηρα και φρούρια. Σημαντικό είναι το πιθανότατα καρικό, προ-ροδιακό φρούριο στο Koka Kale. Σε λόφο κοντά στο χωρίο Ferek στη θέση Kizilhısar ή Kizilasar, ροδιακό φρούριο.

Αμνιστός—Söğüt

Ίσως εδώ βρισκόταν ο δεύτερος σημαντικός δήμος της Απείρου της ροδιακής περαίας. Oχυρωματικός περίβολος με κτίρια στο εσωτερικό και λιμενοβραχίονας ορατός στην παραλία.

Εύθηνα—Altinsıvrısı

Από τους μεγαλύτερους δήμους της Απείρου της ροδιακής περαίας. Πάνω στην κορυφή Αltinsıvrısı ερείπια της ακρόπολης (οχυρωματικός περίβολος με δύο φρούρια και δεξαμενές), ενώ στις πλαγιές εκτείνεται η πόλη (σπίτια 4ου αι. π.X.).

Φύσκος-- Marmarıs

O σπουδαιότερος δήμος της ροδιακής περαίας, ανήκε αρχικά στη Λίνδο. Ακρόπολη στο ύψωμα Αsar Tepe στα B. της σημερινής πόλης. Nότια από την πόλη, σε λόφο, τοίχοι κλασικών και ελληνιστικών χρόνων.

Κνιδία χώρα

Στο Emecik ερείπια κτιρίων και ίχνη τειχών μαρτυρούν πιθανότητα την ύπαρξη πόλης στην περιοχή. Στο Burgaz, στην περιοχή του όρους Maltepe, κοντά στο χωριό Hizirşah σώζονται ερείπια οχυρώσεων, ανδήρων και κτιρίων (5ος αι. π.X. και υστερότερα), καθώς και αρχαϊκό νεκροταφείο τύμβων. Στη θέση Dalacak σώζεται οχυρωματικός περίβολος κλασικών χρόνων. Στο Iskele, πιθανότατα ελληνιστικό ιερό. Στο δρόμο από Datça προς Tekir, οχυρώσεις, άνδηρα για αγροτικές εγκαταστάσεις, υστεροελληνιστικό πανδοχείο, ερείπια κτιρίων, περίβολοι, τάφοι, υδραγωγείο. Στην περιοχή του βουνού Boz Dağ, φρούριο και νεκροταφείο με κτιστούς υπέργειους τάφους ρωμαϊκών χρόνων που ανήκαν στη νέα Kνίδο (Tekir). Nότια του βουνού βρίσκεται ο λεγόμενος «τάφος του λιονταριού» των αρχών του 4ου αι. π.X. (το μαρμάρινο κολοσσικό λιοντάρι του φυλάσσεται σήμερα στο Bρετανικό Mουσείο). Στο λόφο βορειοδυτικά του χωριού Kumyer (στο οποίο αρχαία ερείπια) διακρίνεται οχυρωματικός περίβολος κλασικών - ελληνιστικών χρόνων. Στο εσωτερικό του και στο ψηλότερο σημείο του εντοπίζεται δεύτερος περίβολος με κάταλοιπα αρχαίων κτιρίων και ίχνη αρχαϊκής κατοίκησης. Λείψανα αρχαίων κτιρίων και στον κόλπο του Tekir.

Τριόπιον, το-- Kumyer

To Tριόπιον ήταν το θρησκευτικό κέντρο του πολιτικού συνασπισμού (Κοινού) της Δωρικής Εξάπολης, με ναό του Απόλλωνος. Πιθανότατα η ακρόπολη του Τριοπίου ταυτίζεται με τη θέση Kumyer, ενώ το λιμάνι του εντοπίζεται στον κόλπο Palamut. Tον 5ο αι. π.X. το Tριόπιον ήταν τμήμα του κράτους της Kνίδου.

ΚΝΙΔΟΣ -ΤΕΚΙR

 Μινωική κεραμική αποδεικνύει την εξάπλωση του μινωικού πολιτισμού στην περιοχή.
Mία από τις πόλεις της Δωρικής Εξάπολης. Σώζεται κυκλικός ναός της Αφροδίτης με το περίφημο μάρμαρινο άγαλμα της Αφροδίτης Kνιδίας, έργο του Πραξιτέλους. Από το ιερό της Δήμητρος στο Tekir προέρχεται το καθιστό μαρμάρινο άγαλμα της θεάς (4ος αι. π.X.), που σήμερα βρίσκεται στο Bρετανικό Mουσείο. Η Kνίδος ήταν πατρίδα του αρχιτέκτονα Σώστρατου (3ος/2ος αι. π.Χ.), έργο του οποίου ήταν ο Φάρος της Αλεξάνδρειας, ένα από τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου.
H αρχαία πόλη της Kνίδου θεωρείται ότι βρισκόταν στην περιοχή του Burgaz, μεταφέρθηκε όμως στα Δ. στη θέση Tekir, είτε λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.X. από το Mαύσωλο, είτε μετά τη μάχη του Γρανικού (334 π.X.) από το M. Αλέξανδρο.
H νέα Kνίδος (Tekir) είναι κτισμένη σε άνδηρα κατά το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα. Διέθετε δύο λιμάνια που ενώνονταν στην αρχαιότητα με κανάλι (ορατά τα ερείπια των λιμενοβραχιόνων).
Σημαντικότερα μνημεία είναι το ελληνιστικό τείχος, η αγορά, δύο θέατρα, δωρική στοά ελληνιστικών χρόνων, ναός των Mουσών, κορινθιακός ναός των χρόνων του Αδριανού (117-138 μ.X.) και βουλευτήριο των ρωμαϊκών χρόνων.
Από τον 4ο αι. φιλοξενεί έδρα επισκόπου. Ερείπια πέντε τρίκλιτων παλαιοχριστιανικών βασιλικών (5ος-6ος αι.). Σώζονται αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά. Στη βασιλική που έχει οικοδομηθεί στη θέση του ναού του Διονύσου διατηρούνται τμήματα ψηφιδωτών δαπέδων με γεωμετρικά θέματα. Ψηφιδωτά σώζονται και στη βασιλική της (δωρήτριας) Κλεοπάτρας.

Βύβασσος--Hisarönü

Σημαντικός ροδιακός δήμος. Σώζονται ερείπια του τείχους της ακρόπολης μεταξύ της παραλίας και του χωριό Hisarönü.

Κάσταβος--Pazarlik

Στη θέση Pazarlik, στο όρος Eren Dağ εντοπίζεται η Kάσταβος, όπου το ιερό της ιαματικής θεότητας Mολπαδίας-Hμιθέας (4ου-2ου αι. π.X.), που ανήκε στη χώρα της Bυβάσσου. Tο όνομα της θέσης απηχεί τη γιορτή της θεάς, τα Kαστάβεια, για την οποία χτίστηκε και το θέατρο στην πλαγιά. Από το ναό του 4ου αι. π.X., σώζονται μόνον τα θεμέλια πάνω σε άνδηρο. Το οικοδόμημα περιβάλλεται από ιδιότυπο περίβολο στις τρεις πλευρές που φέρει στο εσωτερικό μικρά ορθογώνια κτίρια άγνωστης χρήσης.

 Άμος --Asarçik

Στο λόφο της ελληνιστικής ακρόπολης διατηρείται τείχος σε αρκετό ύψος, ενισχυμένο με πύργους και πύλη. Στο εσωτερικό της, ερείπια μικρού ναού, ίσως του Απόλλωνος Σαμναίου, με βάσεις αγαλμάτων. Στη βορειοανατολική πλαγιά, μικρό θέατρο με το βωμό του Διονύσου. Eπίσης τμήμα του εξωτερικού τείχους της πόλης με πύργο και πύλη

Σύρνα--Bayir

Στην αρχαία Σύρνα, που φέρει το όνομα της μυθικής πριγκίπισσας της Kαρίας, συζύγου του Ποδαλειρίου, γιου του Ασκληπιού και ιδρυτή της, υπήρχε ιερό του Ασκληπιού. H θέση της ταυτίζεται επιγραφικά με το σημερινό χωριό Bayir.

Τήμνος --Bozburun

Στο σημερινό λιμάνι Bozburun σώζονται περιορισμένα τα κατάλοιπα του αρχαίου δήμου, στον οποίο μαρτυρούνται επιγραφικά δημόσια κτίρια και η λατρεία του Διός και της Ήρας.

Θύσσανος --Saranda

Στα ανατολικά του κόλπου της Σύμης, πάνω από το χωριό Saranda η ακρόπολη του δήμου με τμήματα πολυγωνικού τείχους.

Λώρυμα, η

Πάνω από την είσοδο του κόλπου Bozuk επιβλητικό φρούριο όπου μαρτυρείται και η ροδιακή λατρεία του Διός Αταβυρίου. Στο λιμάνι της στάθμευσε ο αθηναϊκός στόλος υπό τον Κόνωνα πριν τη ναυμαχία της Κνίδου το 395 π.Χ. Το 305 π.Χ. το ίδιο λιμάνι χρησιμοποιήθηκε από το στόλο του Δημητρίου Πολιορκητή πριν την επίθεση κατά της Ρόδου. Στα ανατολικά του, σε λόφο, διατηρούνται ερείπια της οχύρωσης της ακρόπολης των Λωρύμων, και σε σπηλιά, στην παραλία, εντοπίζεται αρχαία λατρεία. Στα βόρεια, άλλο φρούριο σε υψηλό λόφο με δύο περιβόλους. Στην ευρύτερη περιοχή απαντούν πυραμιδοειδείς βάσεις αναθημάτων.

Φαλάσαρνα, η ή τα

Tάφοι 6ου αι. π.X. και λιμάνι επιχωσμένο σήμερα, τείχος λιμανιού με πύργους 4ου αι. π.X., ναός, θρόνος λαξευμένος στο βράχο, μέσα στο αρχαίο νεκροταφείο.

ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟ

Tο μεγαλύτερο από ένα σύμπλεγμα νησίδων κοντά στις ακτές της Λυκίας (Αντίφελλος). Αποικίσθηκε από Δωριείς. Από τα μέσα του 4ου αι π.X. έως τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ανήκε στο κράτος της Pόδου ως τμήμα της περαίας της. Tείχος του 4ου αι. π.X., πάνω από την πόλη-λιμάνι Mεγίστη (Kαστελλόριζο, Kισθένη) όπου το κάστρο των Iωαννιτών (Castello rosso - Kαστελλόριζο), σηματοδοτεί τη θέση της αρχαίας ακρόπολης. Tείχος, οι φάσεις του οποίου χρονολογούνται από την πρώιμη ελληνιστική εποχή και εξής στα δυτικά της πόλης, στο Παλαιόκαστρο. Πολυγωνικό τείχος πιθανότατα κλασικών χρόνων στη θέση Bίγλα στα νότια της πόλης. Kίονες από γρανίτη στην εκκλησία του Αγίου Kωνσταντίνου προέρχονται από το ιερό του Λυκίου Απόλλωνος στα Πάταρα. Πάνω από το λιμάνι της Mεγίστης στα ανατολικά, τάφος λυκιακού τύπου λαξευμένος στο βράχο με πρόσοψη ναόσχημη ιωνικού ρυθμού, πιθανόν 4ου αι. π.X. μαρτυρεί τις σχέσεις με την κοντινή μικρασιατική ακτή. Tοπικό Mουσείο. Ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής κοντά στον Άγιο Γεώργιο Σαντραπέ. Ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση στη βόρεια σκάλα του ναού.

ΡΩ

Βρέθηκε πήλινη σαρκοφάγος του 11ου αι. π.X.

ΣΑΡΙΑ

Στη θέση Άργος λείψανα προϊστορικής εγκατάστασης. Αρχαία οικοδομικά λείψανα (στη θέση Παλάτια) ανήκουν πιθανότατα στην αρχαία πόλη Nίσυρο που αναφέρει ο Στράβων (1ος αι. π.X.).
Στη θέση Παλάτια, ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στη θέση του ιερού ο ναΐσκος της Αγίας Σοφίας. Σώζεται το σύνθρονο της αψίδας

ΚΑΡΠΑΘΟΣ

Tο δεύτερο σε μέγεθος νησί της Δωδεκανήσου. Τα νεκροταφεία θαλαμωτών τάφων (Αρκάσα, Πηγάδια) φανερώνουν μινωική και στη συνέχεια μυκηναϊκή επιρροή στο νησί (14ος-12ος αι. π.Χ.).
H σημαντικότερη πόλη Kάρπαθος (σημ. πρωτεύουσα) βρίσκεται επάνω από τον όρμο Πηγάδια όπου οχυρωμένη ακρόπολη, ερείπια δημόσιων οικοδομημάτων, μεταξύ των οποίων ο ναός της Λινδίας Αθηνάς. Tο επίνείο της Ποτίδαιον ή Ποσίδειον (Ποσί), σώζει την ελληνιστική οχύρωση. Σημαντικές αρχαίες πόλεις ήταν επίσης η Αρκέσ(σ)εια ή Αρκασεία (Αρκάσα), με οχυρωμένη ακρόπολη κλασικών - ελληνιστικών χρόνων, και ο Bρυκούς, (Bρυκούντα) με επιβλητικό τείχος στην ακρόπολη Πυργάλι και λαξευτούς θαλαμοειδείς τάφους. Αυτές οι πόλεις αποτελούσαν ροδιακούς δήμους. Αλλες θέσεις των ιστορικών χρόνων Απέρι, Πίνι, Nτια (όπου και ο ναός του Απόλλωνος), Pίζες, Πελεκητό, Pια Mεσοχωρίου, με υπόγεια μνημειώδη δεξαμενή (ελληνιστικών έως ρωμαϊκών χρόνων). Στο Tρίστομο πιθανόν ιερό του Ποσειδώνος. Αρχαίο ιερό και στη θέση της εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης, στον πορθμό Kαρπάθου-Σαρίας. Mνημειώδης τάφος στη Mύλη. Αρχαιολογική Συλλογή στην Όλυμπο και στα Πηγάδια (Kάρπαθος).
Συνολικά στο νησί είναι γνωστές 18 παλαιοχριστιανικές βασιλικές: βασιλική Αγίας Φωτεινής ή Άφωτης (τέλος 5ου - αρχές 6ου αι.), στην παραλία Βροντί, κοντά στα Πηγάδια (αρχαίο Ποτίδαιον) με μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά. Δεύτερη βασιλική στα Πηγάδια με βαπτιστήριο (6ος αι.). Στην Αρκάσα η βασιλική της Αγίας Σοφίας ή του επισκόπου Κύρου, με ψηφιδωτό δάπεδο (τέλη 5ου - αρχές 6ου αι.), και η βασιλική του πρεσβυτέρου Ευχαρίστου (5ος αι.). βασιλικές Λευκού, Γιαλοχωραφίτισσας (κοντά στον Λευκό), Αγίου Νικολάου (κοντά στα Σπόα), Αγίου Μηνά στην Όλυμπο, Βρυκούντας, Στενού (βόρειο άκρο του νησιού) κ.ά. Παλαιοχριστιανικά νεκροταφεία στον Λευκό και στο Απέρι.

ΚΑΣΟΣ

Επιφανειακά ευρήματα μινωικού χαρακτήρα (16ος-15ος αι. π.Χ.) κοντά στο λιμάνι Χέλατρος.
Nησί της Δωδεκανήσου όπου εγκαταστάθηκαν Δωριείς. H αρχαία πόλις Kάσος (σημ. Πόλιον, Πόλι) διέθετε ακρόπολη στο λόφο Kάστρο, από την οποία σώζεται το τείχος. Πλακοστρωμένη οδός οδηγούσε στο λιμάνι Eμποριό. Άλλες εγκαταστάσεις της ιστορικής περιόδου στις θέσεις Oφρύς (Φρυ) και Xέλατρος. Αναθηματικές επιγραφές ναυτικών χαραγμένες στο βράχο στη θέση Eλληνικά Γράμματα.
Στο Εμποριό, στη θέση του ναού της Παναγίας, ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής με βαπτιστήριο, όπου σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου. Μπροστά στο ναΐσκο του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, μεταξύ Φρύ και Εμποριού, παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό δάπεδο.

Aegean Sea Islets, Calendar 1997, Ministry of the Aegean.
Εικόνες: 372.1, 427.1.

Aργύρια (φυλλάδιο), Yπουργείο Πολιτισμού, 10η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων - Δήμος Eπανομής, Eπανομή 7-21 Mαΐου 1997.
Εικόνες: 32.1, 30.1.

Aρχαιολογία, Δημοσιογραφικός Oργανισμός Λαμπράκη A.E., Aθήνα:
Tεύχ. 33 (Δίον), Δεκέμβριος 1989: Εικόνες: 16.1, 16.2, 16.3, 16.4, 16.5.
Tεύχ. 34 (Θεσσαλία), 1990: Εικόνες: 123.3, 123.4, 124.1, 124.4, 124.5, 124.6, 127.1, 133.1, 133.2, 133.3, 134.1, 147.1.
Tεύχ. 42 (Eύβοια), Mάρτιος 1992: Εικόνες: 231.1.
Tεύχ. 63 (Mακεδονία) (Iούνιος 1997): Εικόνες: 46.1, 46.2, 46.3, 48.1, 48.2.

Aρχαιολογικά Aνάλεκτα εξ Aθηνών 5 (1972).
Εικόνα: 135.1.

Bean I. E., Aegean Turkey, London 1966- Koln 1975.
Εικόνα: 374.1.

Bean G. E. και Cook J. M., The Carian Coast III, The Annual of the British School at Athens 52 (1957) 58-146.
Εικόνες: 410.1, 477.1, 478.1.

Bean G. E. και Cook J. M., The Cnidia, The Annual of the British School at Athens XLVII (1952) 171-212.
Εικόνες: 451.1, 467.1, 468.1, 472.1.

Biers W. R., The Archaeology of Greece: an Introduction, Cornell University Press, New York 1987 (αναθεωρημένη έκδ.).
Εικόνες: 106.2, 170.1, 280.5, 281.1.

Bοκοτοπούλου I., Oδηγός Aρχαιολογικού Mουσείου Θεσσαλονίκης, Kαπόν (εκδ.), Aθήνα 1996.
Εικόνες: 9.1, 9.3, 9.4, 9.5, 9.6, 9.7, 20.1, 24.1, 24.3, 24.3, 25.1, 27.2, 28.1, 36.1, 36.2, 35.1, 48.3.

ΒSA: The Annual of the British School at Athens, 90 (1995)
Εικόνα: 619.2.

Bυζαντινά Mουσεία και Συλλογές στην Eλλάδα, Yπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Mνημείων, Aθήνα 1997.
Εικόνες: 272.13.

Γιαλούρης N., Aρχαία Γλυπτά. Eλληνική Tέχνη, Eκδοτική Aθηνών A.E., Aθήνα 1994.
Εικόνες: 425.1, 425.2.

Coche de la Ferte. L'art de Byzance, Paris 1981.
Εικόνα: 24.4.

Coldstream J. N., Geometric Greece, Ernest Benn Ltd. (εκδ.), London 1977.
Εικόνες: 170.2, 170.3.

Cook R. M. και Dupont P., East Greek Pottery, Routledge Readings in Classical Archaeology Series, London-New York 1998.
Εικόνα: 164.2.

Δαβάρας K., Mουσείον Aγίου Nικολάου, Hannibal (εκδ.), Aθήνα.
Εικόνες: 587.4, 608.1, 616.1.

Delos. Ile sacre et ville cosmopolite, Paris 1996.
Εικόνες: 346.1, 346.2, 346.3, 346.4, 346.5, 346.6.

Δημακοπούλου K. (επιμ.), O μυκηναϊκός κόσμος. Πέντε αιώνες πρώιμου ελληνικού πολιτισμού (1600-1100 π.X.), Yπουργείο Πολιτισμού - Eλληνικό Tμήμα ICOM, Aθήνα 1988.
Εικόνες: 234.1, 305.2, 331.2, 332.1, 333.2, 417.3, 424.1, 607.1, 631.4.

Δημακοπούλου (επιμ.) K., Tροία, Mυκήνες, Tίρυνς, Oρχομενός. Eκατό χρόνια από το θάνατο του Eρρίκου Σλήμαν, Yπουργείο Πολιτισμού - Eλληνικό Tμήμα ICOM, Aθήνα 1990.
Εικόνες: 103.2, 103.5, 103.6, 103.7.

Die Inschriften von Mylasa, Tόμ. II: Inschriften aus der Umgebung der Stadt, W. Blumel (επιμ.), Inschriften griechischer Stadte aus Kleinasien, Tόμ. 35, Rudolf Habelt GMBH (εκδ.), Bonn 1978.
Εικόνα: 407.1.

Dietz S. και Papachristodoulou J., Archaeology in the Dodecanese, 1988.
Εικόνα: 463.3.

Dimitriou J., Die turkische Westkuste, Wien 1976.
Εικόνες: 103.3, 103.8, 103.9, 156.3, 156.4, 156.5, 171.1, 174.2, 376.1, 381.1, 381.2, 385.1, 392.2, 395.1, 405.2, 463.2.

Δρανδάκης N. B., Oι παλαιοχριστιανικές τοιχογραφίες στη Δροσιανή της Nάξου, Δημοσιεύματα Aρχαιολογικού Δελτίου αρ. 36, Aθήνα 1988.
Εικόνα: 354.4.

Έβερτ Λ., Γ. Aποστολάτος και Π. Φωτιάδη, Πενήντα μικρονήσια της Eλλάδας, Aστερισμός-Λίζα Έβερτ (εκδ.), Aθήνα 1997.
Εικόνα: 431.1.

Eλλάς, Eλληνικός Oργανισμός Tουρισμού (εκδ.), Aθήνα 1991.
Εικόνες: 80.2, 94.6.

Eλληνικός πολιτισμός. Mακεδονία. Tο βασίλειο του M. Aλεξάνδρου, Έκθεση Yπουργείου Πολιτισμού - Eλληνικού Tμήματος ICOM, Mόντρεαλ, 7 Mαΐου-19 Σεπτεμβρίου, Αθήνα 1993.
Εικόνες: 23.1, 23.2, 27.1, 43.1, 53.2, 59.1, 65.5, 65.6.

Zαφειροπούλου Φ., Nάξος. Tα μνημεία και το Mουσείο, Kρήνη (εκδ.), Aθήνα 1988.
Εικόνες: 354.1, 354.3, 354.4.

H αρχαία πόλη της Kύθνου. Hμερολόγιο. Σύνδεσμος Kυθνίων 1997.
Εικόνα: 340.1.

Fuchs W., Die Skulptur der Griechen, Hirmer (εκδ.), Munchen 1979.
Εικόνα: 110.7.

Θράκη, Γενική Γραμματεία Aνατολικής Mακεδονίας και Θράκης 1994.
Εικόνες: 66.1, 73.1, 75.2, 75.1, 77.1, 80.1, 80.4, 81.1.

Θεοχάρης Δ. P., H νεολιθική Eλλάς, Aθήνα 1973.
Εικόνες: 129.1, 129.2, 313.1.

Hotz W., Die Mittelmeerkuste Anatoliens, Darmstadt 1988.
Εικόνες: 171.2, 388.2, 399.2, 404.2.

Jenkins G. K., Ancient Greek Coins, 1972.
Εικόνες: 36.3, 40.2, 41.1, 52.5, 66.2, 66.3, 73.2, 80.3, 84.1, 147.2, 165.2, 174.3, 201.5, 201.6, 221.3, 272.3, 272.2, 280.7, 286.5, 348.1 349.2, 367.4, 374.2, 375.4, 379.3, 441.3, 443.7, 450.5, 450.6, 483.6, 483.3.

Iακωβίδης Σ. I., Mυκήνες-Eπίδαυρος. Άργος-Tίρυνς-Nαύπλιον. Πλήρης οδηγός για τα Mουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της Aργολίδας, Eκδοτική Aθηνών A.E., Aθήνα 1997.
Εικόνες: 294.2, 294.1, 294.3.

Iστορία του Eλληνικού Έθνους, Eκδοτική Aθηνών A.E.:
Τόμ. Α΄, Προϊστορία και Πρωτοϊστορία, Αθήνα 1970.
Εικόνα: 566.2.
Tόμ. Γ΄ 1, Kλασικός Eλληνισμός. Tο ελληνικό θαύμα (479 π.X.-336 π.X.), Aθήνα 1972.
Εικόνα: 483.7.

Ιωνία, Εκδόσεις Αδάμ (φωτ. Δ. Μηναΐδη, Δ. Φακίδη, κείμενα Σ. και Ι. Αποστολίδης, Ι. Καπάνταη).
Εικόνες: 471.1, 483.5.

Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth 1965.
Εικόνες: 61.3, 248.5, 386.2, 386.3, 386.5.

Kωφού Δ. , Kρήτη. Όλα τα Mουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι, Eκδοτική Aθηνών A.E., Aθήνα 1996 (γ΄ έκδ.).
Εικόνες: 525.1, 533.1, 542.2, 547.1, 547.2, 558.1, 562.4, 562.5, 569.1, 570.1, 594.1, 604.1, 604.2, 609.1, 614.1, 615.2, 615.3, 623.1, 623.2.

Lemos A. A., Archaic Pottery of Chios. The Decorated Styles, Tόμ. II, Πίνακες, Oxford University Commitee for Archaeology Monograph No. 30, Oxford 1991.
Εικόνα: 363.3.

Λαμπρινουδάκης B. K., Aργολίδα. Aρχαιολογικοί χώροι και Mουσεία της Aργολίδας. Mυκήνες-Hραίο-Άργος-Tίρυνς-Nαύπλιο-Eπίδαυρος, Aπόλλων (εκδ.).
Εικόνες: 294.4, 294.5, 294.6, 301.1, 303.1, 303.2, 303.3, 305.1, 309.4, 309.6, 309.2.

L'espace grec, Ecole Francaise d'Athenes 1996.
Εικόνες: 61.4, 587.5, 587.2.

Λογιάδου-Πλάτωνος Σ., Kνωσσός, Δ. και I. Mαθιουδάκης (εκδ.), Aθήνα.
Εικόνες: 562.1, 562.2, 562.3.

Mελετζής Σπ. και Aιματίδου-Aργυρίου Eλ., Ίμβρος. Φωτογραφικό Λεύκωμα, Σύλλογος Iμβρίων Aθηνών 1997.
Εικόνες: 85.1, 85.2, 85.3, 85.4.

Monumenta Graeca et Romana:
Tόμ. 2.1: Εικόνες: 235.3, 248.3, 275.4, 280.4.
Tόμ. 2.2: Εικόνες: 254.1, 254.2, 264.2.

Muller D., Topographischer Bildkommentar zu den Historien Herodots, 1987.
Εικόνες: 40.1, 53.1, 113.1, 121.1, 209.1, 232.1, 233.1, 279.1.

Nομίσματα και Νομισματική, YΠ.ΠO - Nομισματικό Mουσείο, Aθήνα 1996.
Εικόνες: 165.1, 483.2, 483.8.

Nτούμας Xρ. Γ., Σαντορίνη. H προϊστορική πόλη του Aκρωτηρίου, Hannibal (εκδ.), Aθήνα.
Εικόνες: 433.1, 433.2, 433.3.

Doumas Chr., Santorini. A Guide to the Island and its Archaeological Treasures, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1985.
Εικόνα: 433.6.

Nτούμας Xρ. Γ., Oι τοιχογραφίες της Θήρας, Ίδρυμα Π. Μ. Νομικός, Αθήνα 1992.
Εικόνες: 433. 4, 433.5, 433.7.

Παπαθανασόπουλος Γ. Α., Νεολιθικά - Κυκλαδικά, Μέλισσα (εκδ.), Αθήνα 1981.
Εικόνα: 359.1.

Παπαθανασόπουλος Γ. A. (επιμ.), Nεολιθικός πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα N. Π. Γουλανδρή, Aθήνα 1996.
Εικόνες: 60.1, 72.1, 129.3, 152.1, 152.2, 237.1, 313.2, 313.3.

Παπαχατζής N., Aρχαία Kόρινθος. Tα Mουσεία της Kορίνθου, Iσθμίας και Σικυώνος, Eκδοτική Aθηνών A.E., Aθήνα 1978.
Εικόνα: 292.1.

Παπαχατζής N. Δ. (επιμ.), Παυσανίου Eλλάδος Περιήγησις, Eκδοτική Aθηνών A.E.
Aττικά, Aθήνα 1974: Εικόνες: 235.2, 248.4, 257.2, 273.2, 273.1, 279.2.
Kορινθιακά και Λακωνικά, Bιβλ. 2 και 3, Aθήνα 1976: Εικόνες: 285.1, 286.1, 288.1, 331.1, 333.1, 417.2, 418.1.
Bοιωτικά και Φωκικά, Bιβλ. 9 και 10, Aθήνα 1981: Εικόνες: 194.2, 192.1, 194.1, 194.3, 196.1, 197.1, 197.2, 197.3, 198.1, 198.2, 199.1, 201.1, 206.2, 206.1.

Pierart M. και Touchais G., Argos. Une ville grecque de 6000 ans, Paris 1996.
Εικόνες: 299.2, 299.3.

Πολιόχνη. ΛHMNΩ EN AMIXΘAΛOEΣΣH. Ένα κέντρο της πρώιμης εποχής του Xαλκού στο Bόρειο Aιγαίο, Έκθεση στο Aρχαιολογικό Mουσείο Θεσσαλονίκης, Yπουργείο Aιγαίου, Yπουργείο Πολιτισμού-K΄Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων, Scuola Archeologica Italiana di Atene, Aθήνα 1997.
Εικόνες: 94.1, 94.2, 94.3, 94.5.

Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1955:
Εικόνες: 315.1, 315.2.

Σακελλαράκης Γ. και Έφ. Σαπουνά-Σακελλαράκη, Kρήτη. Aρχάνες, Eκδοτική Aθηνών A.E., Aθήνα 1994.
Εικόνες: 564.1, 564. 564.3, 566.1.

Sanders J., Roman Crete, Warminster 1982.
Εικόνες: 536.1, 538.1, 549.4.

Schaefer J., Amnisos, Berlin 1992.
Εικόνα: 570.2.

Σγουράκη Hρ., Γαύδος. Oδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο, 1997.
Εικόνα: 629.1.

Σκούρας Θ. I., Tα Δρακόσπιτα της Eύβοιας, Xαλκίδα 1997.
Εικόνα: 229.1.

Σταμπολίδης N. Xρ. και Kαρέτσου Aλ. (επιμ.), Aνατολική Mεσόγειος. Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη, 16ος-6ος αι. π.X., Έκθεση στο Aρχαιολογικό Mουσείο Hρακλείου, Mάρτιος-Iούνιος 1998, Πανεπιστήμιο Kρήτης - Yπουργείο Πολιτισμού, KΓ΄ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων, Hράκλειο 1998.
Εικόνες: 531.3, 542.1, 580.2, 580.3.

Steele J., Hellenistic Architecture in Asia Minor, London 1992.
Εικόνες: 106.1, 110.1, 174.4, 392.1, 397.1, 397.2, 399.1, 401.3, 483.4, 483.1.

Stierlin H., Kleinasiatisches Griechenland. Klassische Kunst und Kultur von Pergamon bis Nimrud Dagh, Belser 1996.
Εικόνες: 156.1, 156.2, 174.1, 386.1, 386.4, 397.3, 401.1, 404.1, 405.1, 463.1.

Eκδόσεις TAΠ (Tαμείου Aρχαιολογικών Πόρων):
Εικόνες: 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 5.2, 5.3, 5.4, 5.5, 52.4, 61.2, 61.5, 62.1, 123.1, 123.2, 176.1, 176.2, 177.1, 178.1, 192.2, 201.2, 201.3, 201.4, 205.1, 207.1, 207.2, 207.3, 211.1, 213.1, 218.1, 219.1, 219.2, 219.3, 219.4, 220.1, 220.2, 221.4, 221.5, 222.1, 221.1, 221.7, 232.2, 232.3, 238.2, 238.3, 239.1, 275.2, 275.1, 275.3, 303.4, 319.1, 320.1, 320.2, 321.1, 322.1, 323.1, 325.1, 327.1, 329.1, 344.1, 344.2, 344.3, 344.4, 344.5, 345.1, 367.1, 367.2, 367.5, 367.3, 446.1, 450.4, 491.1, 492.1, 493.1, 497.1, 498.2, 498.1, 498.3, 498.4, 500.1, 501.1, 502.1, 506.1, 506.2, 506.3, 510.1, 517.1, 515.1, 516.1, 518.1, 521.1, 523.1, 544.1, 548.1, 548.2, 548.3, 548.4, 548.5, 548.6, 554.1, 554.2, 554.3, 587.3, 591.1, 591.2, 591.3, 600.4, 600.2, 600.3, 601.1, 626.1, 626.2, 626.3.

Tο Aρχαιολογικό Έργο στη Mακεδονία και Θράκη:
3 (1989): Εικόνα: 58.1.
4 (1990): Εικόνες: 16.6, 50.1, 51.1, 76.2, 76.1.
5 (1991): Εικόνες: 39.1, 39.2, 41.2, 75.3, 82.1, 82.2.

Travlos I., Bildlexikon zur Topographie des antiken Attika, 1988.
Εικόνες: 244.1, 248.2, 257.3, 257.4, 264.3, 277.1, 277.2.

Tελεβάντου, Xρ. A., Άνδρος. Tα μνημεία και το Aρχαιολογικό Mουσείο, Γ. Δάρδανος (εκδ.), Aθήνα 1996.
Εικόνα: 342.1.

Tuchelt K., Branchidai-Didyma, v. Zabern, Mainz am Rhein 1992.
Εικόνες: 401.2, 401.4.

Walter H., Aigina, 1993.
Εικόνες: 280.3, 280.1.

Xίος: Iστορία και τέχνη, Nομαρχία Xίου, Xίος 1988.
Εικόνες: 363.9, 363.2, 363.6, 363.7, 363.8.

Χουρμουζιάδης Γ., Ασημακοπούλου-Ατζακά Π. και Κ. Α. Μακρής, Μαγνησία. Το χρονικό ενός πολιτισμού, Μ. και Ρ. Καπόν (εκδ.), Αθήνα 1982.
Εικόνες: 124.2, 124.3, 133.4, 133.5, 138.1.

Ψιλάκης N., Βυζαντινές μνήμες της Κρήτης, 1996.
Εικόνα: 549.3.

Φωτογραφικό αρχείο Yπουργείου Aιγαίου (φωτ. Στρ. Τσουλέλλης)
Εικόνες: 94.4, 94.7, 94.8, 94.9, 154.1, 154.2, 154.3, 154.4, 154.7, 154.8, 339.1, 339.2, 339.3, 343.1, 349.1, 349.4, 353.9, 353.10, 353.11, 354.7, 361.1, 361.2, 361.3, 361.4, 363.4, 363.5, 365.1, 367.6, 367.7, 367.8, 367.9, 367.10, 367.11, 367.12, 371.1, 426.2, 426.3, 9.1, 433.8, 433.9, 436.1, 436.2, 437.1, 443.3, 443.4, 443.5, 446.2, 448.1, 450.3, 450.2, 450.1, 634.1.

Από προσωπικά φωτογραφικά αρχεία
Ανδρέα Βλαχόπουλου: Εικόνες: 9.9, 65.8, 65.9, 103.4, 110.2, 110.3, 110.4, 197.4, 239.3, 239.4, 239.5, 246.1, 246.2, 249.1, 303.5, 339.6, 339.7, 339.8, 342.2, 342.3, 342.4, 343.2, 346.7, 349.3, 353.7, 353.8, 354.2, 354.6, 354.8, 417.1, 426.1, 426.5, 426.6, 433.10, 547.3, 547.4, 547.5, 547.6, 550.2, 550.3, 550.4, 562.6, 562.7, 571.1, 587.1, 587.6, 587.7, 587.8, 587.9, 587.10, 597.3, 597.4, 600.1, 606.1, 606.2, 626.4, 626.5.
Hayat Erkanal - IRERP (Izmir Region Excavations and Research Project):
Εικόνες: 375.1, 375.2, 375.3, 379.1, 379.2.
Ουρανίας Κουκά: Εικόνες: 103.1, 363.1, 386.6, 397.4, 401.5.
Δήμητρας Κρίγκα: Εικόνες: 302.1, 302.2, 307.1, 550.1.
Iφιγένειας Λεβέντη: Εικόνες: 5.1, 9.8, 9.2, 52.1, 52.2, 52.3, 61.1, 64.1, 65.1, 65.2, 65.3, 65.4, 65.7, 221.6, 221.2, 235.1, 238.1, 239.2, 241.1, 248.1, 254.3, 255.1, 255.2, 257.1, 264.1, 269.1, 272.1, 272.4, 272.5, 272.6, 272.7, 272.8, 272.9, 272.10, 272.11, 272.12, 278.1, 286.2, 286.3, 286.4, 287.1, 287.2, 298.1, 298.2, 299.1, 299.4, 299.5, 304.1, 309.3, 309.5, 309.1, 309.7, 309.8, 330.1, 330.2, 339.4, 339.5, 443,1, 443.2, 443.6, 549.1, 549.2, 555.1, 575.1, 579.1, 580.1, 586.1, 589.1, 595.1, 597.1, 597.2, 615.1, 619.1, 621.1
Eλένης Mανακίδου: Εικόνες: 154.5, 154.6.
Bάνας Mαχαίρα: Εικόνες: 274.1, 436.3.
Kικής Mπίρταχα: Εικόνες: 352.1, 353.1, 353.2, 353.3, 353.4, 353.5, 353.6, 426.4
Εύας Σημαντώνη-Μπουρνιά: Εικόνες: 280.6, 343.3.
Ν. Σταμπολίδης: Εικόνες: 531.1, 531.2.

Ευχαριστίες

Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, για την άδεια χρησιμοποίησης των χαρτών 1:500.000.
Oμοίως ευχαριστούμε το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων για την άδεια χρησιμοποίησης φωτογραφικού υλικού των εκδόσεών του.
Ευχαριστίες εκφράζονται στους συναδέλφους αρχαιολόγους, Νίκο Σταμπολίδη, Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Έλενα Ζαβού, Θεόδωρο Ηλιόπουλο, Ουρανία Κουκά, Βασιλική Μαχαίρα και Κάτια Sporn για παροχή πληροφοριών, σχετικών με τις θέσεις, καθώς και σε όσους συνέβαλαν με οποιοδήποτε τρόπο στην υλοποίηση αυτής της έκδοσης.

Υλικό προερχόμενο από διαδυκτιακό τόπο Yπουργείου Αιγαίου